اولین گزارش از ویروس کرونای جدید (۲۰۱۹novel Corona viruse ) به ۲۴ آذر ۹۸/ پانزدهم دسامبر ۲۰۱۹ در شهر ووهان چین بازمی‌گردد. پس از این تاریخ به‌سرعت بر شمار بیماران این بیماری ویروسی اضافه شد. بیمارانی با علائمی کاملا مشابه علائم آنفلوآنزا مانند تب، سرفه‌های خشک، مشکلات تنفسی، سردرد و ذات‌الریه که در موارد حاد مشابه بیماری سارس می‌تواند بافت ریه را تخریب کرده و به مرگ منجر شود. با توجه به شباهت زیاد این عامل ناشناخته به بیماری سارس مقامات دولتی، سازمان بهداشت جهانی و محققان به سرعت وارد عمل شدند تا پیش از وقوع فاجعه همه‌گیری مانند آنچه سارس در سال ۱۳۸۱ ایجاد کرده بود، بتوانند مانع از پیشروی آن شوند. هرچند این اقدامات نتوانست این ویروس را در مرزهای ووهان متوقف کند. با وجود تعطیلی شهر، بیماری به سرعت به شهرهای دیگر چین و پس از آن به کشورهای دیگر نیز وارد شد. تا لحظه تنظیم این گزارش این ویروس جدید جان ۴۹۳ نفر را در چین، هنگ‌کنگ و فیلیپین گرفته است. همچنین انتشار گسترده‌ای در ۲۸ کشور جهان به ویژه کشورهای آسیای جنوب شرقی و آمریکا یافته است. اما مساله این است که سروکله این ویروس ناگهان از کجا پیدا شد؟ قبل از این کجا بود؟!
ویروسی با علائم بسیار شبیه به سارس
به محض افزایش تعداد بیماران مشکوک به نوعی عفونت ویروسی باعلائم ناشناخته در شهر ووهان، محققان مرکز ویروس‌شناسی این شهر بلافاصله دست به کار شدند و بررسی‌های خود را روی نمونه‌های جدا شده از بیماران بررسی شده که علائم حادی از بیماری را نشان می‌دادند، آغاز کردند و نتایج این تحقیقات اضطراری بلافاصله در نشریه معتبر علمی نیچر منتشر شد.
در اولین بررسی‌ها بر اساس ساختارشناسی ویروس، مشخص شد این ویروس از اعضای خانواده کرونا ویروس‌هاست. ویروس‌هایی که به دلیل داشتن زائده‌های متعددی روی سطحشان ظاهری مانند تاج ایجاد می‌کنند و به همین علت نام آنها را از واژه کرون (Crown) به معنی تاج انتخاب کرده‌اند. این خانواده ویروسی بیشتر از طریق تماس با مخاط یا بزاق حیوانات به انسان‌ها منتقل می‌شوند. آشناترین عضو این خانواده یکی از انواع ویروس‌های سرماخوردگی معمولی است. اما این خانواده بزرگ ویروسی پیش از این عضو خطرناک‌تری مانند ویروس سندرم حاد تنفسی یا سارس (SARS) را نیز در جهان گسترده بود. ویروسی که در سال ۱۳۸۱ و ۱۳۸۲/ ۲۰۰۲ و ۲۰۰۳ موجب همه‌گیری گسترده‌ای در دنیا شد و جان بالغ بر ۸۰۰ انسان را در کشورهای مختلف گرفت.
بر همین اساس محققان بلافاصله پس از شناسایی خانواده ویروسی این عامل ناشناخته، شباهت توالی ژنی آن را با ویروس شناخته‌شده سارس بررسی کردند و مشخص شد این دو ویروس تا ۵/۷۹ درصد به هم شباهت دارند.
در روزهای اول با توجه به افراد شناسایی شده مبتلا به این ویروس و ارتباط آنها با بازار ماهی‌فروشان شهر ووهان، برخی منابع خبری منشأ این ویروس را آبزیان دریایی مطرح کرده بودند. اما در ادامه مطالعات مشخص شد بیمار صفر یا اولین مبتلای شناسایی شده برای این بیماری هیچ ارتباطی با این بازار نداشته است. بنابراین فرضیه‌های دیگری شکل گرفتند. از آنجا که مطالعات پیشین نشان داده بود منشأ ویروس‌های قبلی این خانواده مانند سارس و مِرس که همه‌گیری دیگری را در سال ۱۳۹۱/ ۲۰۱۲ به وجود آورده بود، از خفاش‌ها بوده، این بار نیز پای این میزبان پستاندار ویروسی به تحقیقات ویروس‌شناسان باز شد.
ویروس مهندسی شده یا نشده؛ مساله این است!
در ادامه بررسی‌های این گروه تحقیقاتی مشخص شد که در این ویروس خبری از نوترکیبی طبیعی، جهش‌یافتگی یا دستکاری‌های مصنوعی وجود ندارد. بنابراین به نظر می‌رسد احتمالا جایی برای نگرانی از مصنوعی تولید شدن این ویروس به عنوان ابزار بیوتروریسم وجود ندارد. با وجود این شاید بپرسید اگر این ویروس به تازگی به وجود نیامده و پیش از این نیز در خفاش‌ها گزارش شده بوده، چطور با این ظرفیت انتشار بالا تا به حال به انسان‌ها منتقل نشده بود؟
هنوز به طور دقیق شیوه انتقال این ویروس به انسان‌ها مشخص نشده است. اما بیشترین احتمالی که از سوی محققان مطرح می‌شود این است که ما سالانه با رشد جمعیت جهانی به‌ویژه در کشورهای پرجمعیتی مانند چین روبه‌رو هستیم. انفجار جمعیت و به دنبال آن توسعه بدون برنامه شهرها موجب شده که در سال‌های اخیر شاهد ساکن شدن انسان‌ها در مناطقی باشیم که پیش از این بشری در آنها زیست نمی‌کرده و درواقع زیست‌بوم‌های وحشی به شمار می‌رفتند. با این روند احتمال برخورد انسان‌ها با حیوانات و به دنبال آن انتقال بسیاری از عوامل بیماری به انسان‌ها افزایش خواهد یافت.
نکته دیگری که در این همه‌گیری مشاهده شد این است که ظاهراً انتقال انسان به انسان این ویروس تنفسی به مراتب سریع‌تر از انتقال آن از خفاش به انسان است؛ به همین دلیل به محض آلوده‌کردن انسانی به‌سرعت در جامعه پر جمعیت شهری منتشر شده است.
مسأله قابل تأمل دیگر در انتشار این بیماری این است که چون ساکنان مناطق جنوب شرقی آسیا تمایل زیادی به خوردن جنبنده‌های مختلف دارند، ممکن است بیماری‌ها و عفونت‌های دیگری نیز در طی این سبک تغذیه به انسان‌های مناطق بومی مختلف منتقل شده باشد، اما به دلیل محدود بودن ارتباط ساکنان آن منطقه پیش از انفجار و همه‌گیری، آتش بیماری در همان منطقه خاموش شده و سرایت نیافته است. در سال‌های اخیر با افزایش خطوط هواپیمایی ارزان‌قیمت و از سوی دیگر قطارهای سریع‌السیر امکان حضور انسان‌ها در مناطق بسیار دورتر از محل زندگی به شدت افزایش یافته است. فرد ناقل چنین عامل بیماری‌زایی تنها در چند ساعت می‌تواند ویروسی را از اعماق جنگل‌های بکر به هزاران کیلومتر دورتر و به نقاطی آن سوی دنیا منتقل کند.
بنابراین با در نظر گرفتن تمام عوامل مطرح شده به نظر می‌رسد در سال‌های پیش رو بیش از پیش باید شاهد همه‌گیری‌های گسترده جهانی با ویروس‌های ناشناخته‌ای مانند همین کرونا ویروس جدید باشیم.
برای پیشگیری از تکرار چنین اتفاقی چه باید کرد؟
همان‌گونه که اشاره شد این سبک غذایی قطعا پیش از این نیز بیماری‌هایی را به انسان‌ها منتقل کرده، اما با این سرعت در منطقه گسترده‌ای شیوع پیدا نکرده است. بنابراین به نظر می‌رسد باید هرچه سریع‌تر نظارت کاملی بر این بازارها و سبک تغذیه‌ای ساکنان جنوب شرقی آسیا صورت بگیرد تا حداقل بتوان احتمال چنین عفونت‌هایی را در سطح جهانی کاهش داد. بخشی از این سبک تغذیه به جمعیت زیاد این ناحیه و مشکلات تأمین مواد غذایی باز می‌گردد. اما از آنجا که این روزها عواقب چنین رفتارهایی اثرات جهانی داشته، نیاز به تصمیم‌گیری کلان جهانی در این‌باره به شدت احساس می‌شود. حتی در روزهای اخیر در بسیاری از کشورهای اروپایی نیز شاهد راهپیمایی‌هایی با همین مضمون بودیم که از ساکنان این منطقه خواسته شده بود هر جنبنده‌ای را نخورند.
امیدواریم با پیشرفت‌های صورت گرفته در خصوص تولید موادغذایی سالم مصنوعی و روش‌های نوین دامپروری و کشاورزی در آینده‌ای نزدیک شاهد کاهش چشمگیر مشکلات تأمین منابع غذایی در سراسر جهان باشیم.
منابع:
Nature, Bloomberg, New York times gisanddata.maps.arcgis.com
the Verge.com
خفاش‌ها، مظنونین اصلی پرونده
شاید جالب باشد که بدانید خفاش‌ها از غنی‌ترین منبع ویروسی در میان پستانداران هستند و به دلیل هم‌خانواده بودنشان با انسان‌ها تاکنون عفونت‌های ویروسی زیادی را به انسان منتقل کرده است. بر اساس مطالعات صورت گرفته تاکنون بیش از ۲۰۰ گونه ویروس‌های خانواده کرونا در بدن خفاش‌ها در سراسر دنیا گزارش شده است. علاوه بر دو همه‌گیری سارس و مِرس، در سال ۱۳۷۷/ ۱۹۹۸ نیز ویروس مغزی نیپاه (Nipah) در مالزی بر اثر
گاز زدن خفاش به میوه انبه و سپس خورده شدن این میوه آلوده در مزرعه از خوک به انسان‌ها منتقل شده بود و موجب مرگ‌ومیر بیش از صد نفر در این کشور شده بود. خفاش‌ها به دلیل سیستم ایمنی ویژه‌ای که دارند معمولا بیشتر میزبان عفونت‌های ویروسی هستند و خودشان علائم بیماری یا مرگ‌ومیر را نشان نمی‌دهند. این ویژگی آنها را به یکی از منابع خطرناک بیماری‌های ویروسی تبدیل کرده است و گروه‌های تحقیقاتی متعدد اکولوژی بیماری بر خفاش‌های ساکن در نواحی مختلف متمرکز شده و ویروس‌های جدیدی را در آنها شناسایی می‌کنند.
در ادامه تحقیقات مرکز ویروس‌شناسی ووهان، ویروس کرونای جدید با ویروس کرونای خفاشی که پیشتر توالی نوکلئوتیدی ژن‌هایش شناسایی شده بود مقایسه و مشخص شد این ویروس ۲/۹۶درصد با کرونای خفاشی شباهت دارد. این شباهت احتمال این فرضیه که منشأ اولیه این ویروس نیز از خفاش‌ها بوده است را تقویت کرد.
از سوی دیگر در مقاله منتشر شده از گروهی تحقیقاتی که در سال ۱۳۹۶/ ۲۰۱۷ بر روی خفاش‌های غاری در استان یوونان چین مطالعه کرده بودند، ویروس کرونای مشابه سارس گزارش شده بود و حتی در آن مقاله نیز محققان از احتمال انتقال این ویروس از خفاش به انسان صحبت کرده بودند. احتمالی که به نظر می‌رسد در بازه زمانی کوتاهی رنگ واقعیت گرفت.
